نوحه
نوحه (به فتح و کسر حاء) در لغت به معنای بیان مصیبت و گریه کردن با آوای بلند، آواز ماتم و شیون و همچنین به معنای ندبه، مویه‌گری و زاری برای عزیز ازدست‌رفته است. در اصطلاح به آنچه در مراسم سوگواری و عزاداری ائمه اطهار (ع) به‌ویژه در مراسم عزاداری امام حسین (ع) می‌خوانند، نوحه می‌گویند. (دهخدا، ۱۳۸۷:۳۵۴)
نوحه در اصطلاح ادبی، شعری است که در سوگ تازه مرده یا امامان خوانند. نوحه گونه‌ای از مرثیه است که آهنگی ویژه دارد و شناخته‌ترین جولانگاه آن آیین‌های عزاداری به‌ویژه مراسم سوگواری امام حسین (ع) است. (سعیدیان، ۱۳۸۲:۲.۱۷۰۰)
نوحه‌خوانی، خواندن شعر و ذکر مصائب همراه باغم و اندوه و آدابی خاص، در رثا و عزای بزرگان دین است که در فرهنگ شیعه، بیشتر در مجالس عزای معصومین (ع) به‌ویژه امام حسین (ع) رواج دارد. بنا بر آموزه‌های شیعه، نوحه‌خوانی بر مردگان مکروه است، مگر برای معصومین (ع) که از شعائر مهم و عوامل نشر فضیلت‌ها و احیای یاد اهل‌بیت (ع) است. (محدثی، ۱۳۷۴:۴۵۳)
در استان هرمزگان شاعران بافهم این نکته که نوحه و شعر گفتن در رثای امامان پاداش اخروی و دنیوی دارد به شعر عزا و مرثیه روی آوردند. چنانچه از قرن ۱۲ تاکنون شاعران مرثیه‌سرای زیادی در این استان و شهرهای میناب و رودان به چشم می‌خورد و درواقع یکی از آموزه‌های مذهبی از دیرباز ذهن خلاق و نکته‌سنج بسیاری از شعرای ما را به خود مشغول داشته واقعه عاشورا است. ازآنجاکه ادبیات فارسی ایران، با دین و آموزه‌های دینی هم‌قرین است و همین امر یکی از مهم‌ترین وجوه تمایز شعر فارسی با شعر دیگر کشورهاست. ازاین‌رو ذهن خلاق و نکته‌سنج مرثیه‌سرایان میناب از دیرباز به بیان اندیشه‌های عاشورایی در اشعارشان مشغول داشته است و شاعران میناب بیش از دویست سال پیش با سرودن دل نامه‌های گوناگون، ارادت خود را به خاندان عصمت و طهارت ابراز داشته‌اند و بدین‌صورت گامی در برای زنده نگه‌داشتن حماسه عاشورا برداشته‌اند. (سعیدی؛ ۱۳۸۹:۲۴)
نوحه‌خوانی در میناب
سابقه مرثیه‌سرایی میناب به اواخر دوران صفویه و بیشتر به دوره قاجار و حکومت پهلوی می‌رسد. در این مدت شاعران زیادی، استعداد خود را صرف زنده نگه‌داشتن عاشورا و پیغام‌های آن کرده‌اند. ازجمله می‌توان به حسین مسیحا، عبدالله منصف علیایی، حسینعلی قضایی، محمد شفیع رنجبر، ملا محمد معروف، مولا داد مستمع نوری، مرحوم حسن چملی نخل کار، ملا محمد قضایی، میرزا حسین نساجی، عبدالرسول وکیل زاده، میرزا عباس مهدی حسینی، ناصر سلیمانی، محمود رحیمی شهواری، غلامحسین حسینی قضایی (واعظ) ملا محمد و… اشاره کرد.
نوحه‌خوانی در نقاط مختلف ایران اشکال متفاوتی دارد که از نوع گویش و آواهای فولکلور هر منطقه متأثر است. وزن‌های متفاوتی برای نوحه‌سرایی موجود است. بااین‌حال نوحه، ازنظر قافیه و گاهی رعایت تساوی طول مصراع‌ها با قواعد شعر سنتی هم‌خوانی ندارد و حتی در مواردی دچار ضعف و مشکل وزنی هم هست که این مشکل با آواز و تن صدای مداح نوحه پوشیده می‌شود.
در منطقه میناب شیوه اجرای نوحه به دو گونه است. گاه مداح نوحه را با ریتم ملایم می‌خواند و در مواردی نوحه را با ریتم تند می‌خواند که هیجان، اوج غم و احساسات را در کربلا نشان بدهد، اما این بدان معنا نیست که در نوحه‌ای که با ریتم ملایم خوانده می‌شود حزن و اندوهی وجود ندارد. نوحه‌خوانی در میناب به دو زبان فارسی و عربی و با دو گویش بندری و مینابی اجرا می‌شود.
نوحه در میناب به این شکل برگزار می‌شود که ابتدا روحانی یا ملا مرثیه‌ای در مورد یکی از یاران ائمه یا شهدای کربلا می‌خواند که به این افراد ذاکر گفته می‌شود، پس از شروع نوحه، حضار به سینه‌زنی مشغول می‌شوند و گاهی بیت یا مصراعی را با ذاکر بلند می‌خوانند. به‌اصطلاح دیگر، جواب ذاکر را با نوحه می‌دهند.
نوحه‌های مذهبی شهرستان میناب برگرفته از زندگی مردم و با توجه به آب‌وهوا و اقلیم منطقه، صدای موج و وزش باد است. نوحه‌های بحرطویل ضربی و تند است و بعضی نوحه‌ها هم آرام خوانده می‌شود. اغلب مداحان از سبک لحن صابوناتی در عزاهای خود بهره می‌برند. گونه دیگر عزاخوانی‌ها در میناب، نوای قطاری است.
نوای قطاری به این مضمون است که هماهنگی ویژه میان نوحه‌خوان و حرکت سینه‌زنان وجود دارد. در این‌گونه نوحه‌خوانی سینه‌زنان به شکل قطار به دنبال هم حرکت می‌کنند و به مداح پاسخ می‌دهند. همچنین در میناب گونه‌هایی از نوحه‌خوانی مانند «نوحه فی المرثیه» رایج است. در این نوحه، بخش‌هایی از نوحه ضرب‌آهنگ ویژه‌ای دارد که با آن افراد به سینی زنی مشغول می‌شوند و در بخش دیگر تنها نوحه‌خوانی اجرا می‌شود.
استفاده از اشعار و آهنگ‌هایی با ریتم تند و ضربی در اجرای نوحه‌هاست که نوحه را هیجانی می‌کند درحالی‌که در نوحه سنتی ایرانی ریتم نوحه ماژور است و از اشعار و آهنگ‌هایی با ریتم کند و آرام استفاده می‌شود که نوحه را دل‌نشین‌تر و حزین‌تر می‌کند.
در کشور ما نیز، از دیرباز مردم در شهرها و اقوام مختلف، به نحوی عشق و احساسات خود را نسبت به امام حسین (ع) و واقعه کربلا به طرق مختلفی نشان می‌دادند. مرثیه ثرایی و شبیه‌خوانی یا تعزیه، شاید عمومی‌ترین آن‌ها باشد. گونه دیگر نوحه‌خوانی به‌صورت واحد است. به این صورت که تنها نوحه‌خوان متن نوحه را با لحنی سنگین و رجز مانند می‌خواند و سایرین سینه‌زنی می‌کنند.
در زیر، نمونه‌ای از نوحه‌خوانی در میناب ارائه می‌شود.
حسین‌ای شاه سرور:
حسین‌ای شاه سرور نظر کن سوی خواهر
به‌سوی شام و کوفه روانم‌ای برادر
تو یار بی‌کسانی چرا در خون تپانی
ز جا برخیز بنما جلوداری خواهر
تنت در خون بخفته سرت چون گل شکفته
به نوک رمح اعدا نظرسازی به خواهر
به همراه سر تو سفر خواهم نمایم
به هر کوچه به هر جا به هر منزل به هر در
ندادند مهلت من تنت بردارم از خاک
ز بخت خود بنالم یا از قوم کافر
بمان در قتلگاهت به همراه سپاهت
خداحافظ که رفتم ز نزدت‌ای بردار
عزادار تو‌ای شاه بود منصف به دنیا
شفاعت کن برایش تو در فردای محشر (سعیدی؛ ۱۳۸۹.۳۴)
در این نوحه فضای بعد از واقعه عاشورا به تصویر کشیده شده است که از زبان حضرت زینب (س) این روایت بیان می‌شود. فضای حاکم در شعر، به تن بی‌سر امام حسین (ع) و اسیر شدن قافله امام حسین (ع) اشاره می‌کند که حضرت زینب حتی اجازه به خاک سپردن تن امام حسین (ع) را نداشتند.
منابع
– دهقانی، بابک؛ عارف، محمد؛ گودرزپروری، پرناز؛ ریاحی، حسن، (۱۴۰۰)؛ بررسی تطبیقی نوحه عاشورایی در میناب و مسقط، فصلنامه علمی جستارنامه ادبیات تطبیقی؛ سال پنجم شماره شانزدهم
– سعیدی، سهراب، (۱۳۸۹)؛ رخش بی‌سوار (ادبیات عاشورایی مردم هرمزگان)، قم، چاپ نینوا: نشر دارالتفسیر، انتشارات آرام.
– دهخدا، علی اکبر (۱۳۸۷) لغتنامه فرهنگ واژگان مترادف و متضاد، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
– سعدیان، عبدالحسین، (۱۳۸۲)، دایره المعارف عمومی الفبایی، تهران.
– محدثی، جواد، (۱۳۷۴)؛ فرهنگ عاشورا، جلد هفدهم، قم: نشر معروف.
* گزارش: فرشید واحدی، کارشناس میراث فرهنگی
انتهای پیام/
